De illusie van rijkdom. Op IJsland is het beeld veranderd. Nu de rest van de wereld nog!

In 2017 was ik op IJsland, een land dat in alle opzichten je fantasie prikkelt. Het eiland is meest onbewoond en heeft een overweldigende natuur, alhoewel het grotendeels kaal is. IJsland wordt voortdurend getroffen door aardbevingen en vulkaanuitbarstingen maar er heeft zich ook een bankencrisis afgespeeld die tot de grootste economische rampen ooit moet worden gerekend. Met de liberalisatie van de wetgeving, verlaging van belasting en privatisering van de staatsbanken, groeide het balanstotaal van de banken van 2x BBP in 2003 naar ruim 10x BBP in slechts 5 jaar.

Toen in 2008 de financiële crisis uitbrak stonden banken voor enorme bedragen in het krijt, uiteraard in het buitenland. Tegelijkertijd verdampte de waarde van de bezittingen in de eigen valuta door de snel oplopende inflatie van de kroon. Het land was te klein! De werkloosheid steeg, de staatsschuld liep op van 30% naar 130%, het overschot op de betalingsbalans sloeg om in een tekort.

Nu, 10 jaar later, is er geen vuiltje aan de lucht. Net als na elke vulkaanuitbarsting nemen de 340.000 inwoners van het meest westelijke land van Europa de bezem en vegen alles schoon. Lessen zijn geleerd, de grondwet herschreven, schuldigen gestraft, rekeningen vereffend. Als je in het vaak zwarte landschap van IJsland loopt, op hard vulkanisch gesteente, dan bekruipt je het gevoel dat je op een vers stuk van de aarde loopt, alsof je terug in de tijd bent gezet. Maar ook hier hebben mensen zich weten te vestigen en zijn erin geslaagd zich te handhaven. Er is ongelooflijk veel vis en er komt in deze koude streken overal warm water uit de bodem; dat helpt.

70.000 jaar voor de financiële crisis van 2008 begon de opmars van Homo sapiens vanuit Oost Afrika naar alle uithoeken van de wereld. In zijn bestseller ‘Sapiens’ beschrijft Yuval Noah Harari hoe deze mensensoort zo succesvol heeft kunnen worden en alle andere soorten mensen heeft verdrongen. Dat komt door de grote hersenen, de taal en meer in het bijzonder het vermogen om met woorden een denkbeeldige werkelijkheid te creëren. Net als bijen en mieren zijn wij in staat om in grote groepen op basis van vertrouwen samen te werken, maar anders dan bijen en mieren dat doen met hun nestgeur, doen wij dat door onze verbeelding. Geen apensoort, noch de olifant of de orka is in staat in een groep te leven of samen te werken die groter is dan pakweg 50 of 100 individuen legt Harari uit. Maar wij zijn in staat mythes en religies, verhalen over de werkelijkheid uit te spreiden, waardoor we in enorme aantallen hetzelfde wereldbeeld kunnen hebben, samen optrekken en elkaar vertrouwen. Virtual reality zullen onze voorvaderen het niet genoemd hebben, toch is de gelijkenis treffend.

Geld, eigendom, A-merken, mensenrechten of de naamloze vennootschap zijn voorbeelden van mythes, verhalen die over de materiële werkelijkheid liggen en onze moderne samenleving bepalen. Net als van God kun je beweren dat ze niet bestaan, maar dat heeft grote consequenties…

IJslanders zijn bijgelovig en beroemd om hun verhalen, maar ze zijn tegelijkertijd diep verbonden met de harde werkelijkheid van ijs en vuur, van dood en leven. De mythe van het geld vormde jarenlang hun grote verleider: de illusie van rijkdom. Op IJsland is het beeld veranderd. Nu de rest van de wereld nog.

Blog van Ted van den Bergh